Τις προάλλες, με την κόρη μου είχαμε τον παρακάτω διάλογο.
— Μπαμπά, σήμερα στις εξετάσεις στο σχολείο, για να μπω στη αίθουσα, χρησιμοποίησα την αστυνομική μου ταυτότητα. Ξέρεις τι παρατήρησα; Ότι γράφει «υπηκοότητα Ελληνική».
—Καλά και τι ήθελες να γράφει, υπηκοότητα γερμανική;
—Δεν εννοώ αυτό. Η λέξη που μου προκάλεσε την απορία είναι η «υπηκοότητα». Στην ιστορία και στην πολιτική αγωγή μάθαμε ότι η λέξη αυτή χρησιμοποιούνταν σε δυναστικά καθεστώτα και όχι σε δημοκρατικά.
—Τώρα που το σκέφτομαι, φαίνεται να έχεις δίκιο. Στην ιστορική διαδρομή των πολιτευμάτων, μόνο τα καθεστώτα στα οποία υπήρχε σχέση υπακοής του αρχόμενου προς τον άρχοντα χρησιμοποιούνταν αυτή η λέξη, όπως για παράδειγμα, στα βασίλεια των Περσών, των Αιγυπτίων, στα βασίλεια των μεσαιωνικών και μεταμεσαιωνικών χρόνων και στην οθωμανική αυτοκρατορία. Αντίθετα στις αρχαίες Ελληνικές πόλεις-κράτη και στη Ρώμη χρησιμοποιούσαν τον όρο πολίτης. Δηλαδή, συμμέτοχος στη διακυβέρνηση του κράτους, με τις υποχρεώσεις και τα δικαιώματα.
— Προφανώς, μπαμπά, ο όρος απέμεινε από αδράνεια λόγω της βασιλείας που είχε η χώρα μας μέχρι πριν από μερικά χρόνια.
— Δεν νομίζω ότι είναι ακριβώς έτσι. Η Ελλάδα είχε, τουλάχιστον κατά τον εικοστό αιώνα, Βασιλευομένη Κοινοβουλευτική Δημοκρατία, όπως άλλωστε και πολλές Ευρωπαϊκές χώρες σήμερα, και στο σύστημα αυτό οι εξουσίες πηγάζουν από τον λαό και ασκούνται προς όφελος του λαού. Εάν δούμε αντίστοιχα πολιτεύματα στην Ευρώπη, σε κανένα από αυτά δεν χρησιμοποιείται ο όρος υπήκοος. Για παράδειγμα, στη Μεγάλη Βρετανία χρησιμοποιείται ο όρος “citizen”, δηλαδή πολίτης. Ακόμη, στον στρατό της ίδια χώρας χρησιμοποιείται ο όρος “private”, δηλαδή ιδιώτης, διότι θεωρείται ότι συμμετέχει στο στράτευμα με δική του θέληση, ασκώντας το δικαίωμα του να υπερασπιστεί την πατρίδα, όπως οι πολίτες στις αρχαίες ελληνικές πόλεις – κράτη . Παρόμοια παραδείγματα θα βρούμε σε όλες σχεδόν τις δημοκρατικές χώρες.
—Καλά, τώρα εσύ το τραβάς μακριά το σχοινί. Εντάξει μπορεί να χρησιμοποιείται ο όρος αυτός, αλλά στην ουσία δεν υπάρχει διαφορά από τον όρο πολίτης.
—Νομίζω ότι τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά. Οι λέξεις έχουν πάντα το νόημα που αντικατοπτρίζει την εκάστοτε πραγματικότητα. Υπήκοος σημαίνει ότι ο άνθρωπος δεν θεωρείται, από αυτούς που ασκούν την εξουσία, ικανός να κρίνει τις πράξεις της εξουσίας. Συνεπώς οι αποφάσεις λαμβάνονται ερήμην και χωρίς τη γνώμη των πολιτών. Ο εξουσιαστής γνωρίζει – ο υπήκοος οφείλει να προσαρμόζει την συμπεριφορά του προς αυτήν που καθορίζει ο εξουσιαστής. Το ατομικό δικαίωμα καταπατιέται από τις πράξεις της εξουσίας, αυθαίρετες και μη.
—Ναι, αλλά στην Ελλάδα έχουμε πλέον Προεδρευομένη Κοινοβουλευτική Δημοκρατία με εκλεγμένη κυβέρνηση, τοπική αυτοδιοίκηση κλπ. Δεν βλέπω που ταιριάζουν σήμερα όλα τα παραπάνω στη χώρα μας.
—Βλέπω ότι δεν σε έχω πείσει ότι οι λέξεις έχουν τη σημασία τους, και ειδικότερα για τη σημασία της λέξης «υπηκοότητα». Λοιπόν, ας δούμε μερικά παραδείγματα. Ένα από τα δικαιώματα του πολίτη είναι και το δικαίωμα στη μνήμη, έτσι δεν είναι; Η κάθε χώρα και η κάθε πόλη έχει κάποια χαρακτηριστικά, είτε κτίσματα είτε φυσικό περιβάλλον, τα οποία τη διαφοροποιούν από τις υπόλοιπες και τα οποία αποτελούν την ιστορία και τη μνήμη της. Η περίπτωση της κατασκευής του κωπηλατοδρομίου στο πεδίο της μάχης του Μαραθώνα δεν αποτελεί βάναυση καταπάτηση του ατομικού και συλλογικού δικαιώματος στη μνήμη; Κάτι αντίστοιχο δεν έγινε στην πόλη μας την Καλαμαριά με το εκκλησάκι του Αί Γιάννη στο Κατιρλί, που το έκτισαν οι πρόσφυγες μόλις έφτασαν στην Καλαμαριά; Η εξουσία με την αυθαιρεσία κατεδάφισε τον Άη Γιάννη καταπατώντας το δικαίωμα στη μνήμη. Και στις δύο περιπτώσεις η εξουσία συμπεριφέρθηκε σαν να αντιμετώπιζε υπηκόους και όχι πολίτες με δικαιώματα.
—Καλά αυτά είναι μια περίπτωση μόνο.
— Εάν παρατηρήσεις τις πράξεις και τον τρόπο λειτουργίας της εκάστοτε εξουσίας, θα αντιληφθείς ότι θεωρούν τους πολίτες υπηκόους και το εννοούν. Όταν η δημοτική εξουσία έχει γεμίσει τους δρόμους με τις φωτεινές διαφημιστικές πινακίδες δεν καταπατά το δικαίωμα του πολίτη για ασφαλή οδήγηση; Όταν η ίδια εξουσία επιτρέπει την υποβάθμιση του περιβάλλοντος, δεν καταπατά το δικαίωμα του πολίτη για ποιότητα ζωής; Όταν η δημοτική εξουσία προσλαμβάνει ανθρώπους, μέσω των προσλήψεων με μη αξιοκρατικά κριτήρια, δεν καταπατιέται το δικαίωμα του πολίτη να απολαμβάνει το δικαίωμα της εργασίας με ανθρώπινη αξιοπρέπεια; Τέλος, για να κλείσω με ένα γενικό παράδειγμα, οι εξουσιαστές, τόσο της κεντρικής όσο και της τοπικής διοίκησης, δεν λένε πάντα ότι «εγώ σας έφτιαξα αυτό το έργο» (αυτό θα το παρατήρησες όταν μιλούν δήμαρχοι και υπουργοί δημοσίων έργων). Δηλαδή, δεν θεωρούν την κατασκευή της αναγκαίας κοινωνικής υποδομής ως υποχρέωση, αλλά σαν προσφορά προς τους ψηφοφόρους. Σε κάθε άλλη περίπτωση το έργο δεν κατασκευάζεται. Συνεπώς, οι πολίτες δεν πρέπει να διαμαρτύρονται για το κόστος, κλπ. Σε τι διαφέρει, λοιπόν, αυτή η νοοτροπία από την νοοτροπία της απολυταρχικής εξουσίας προς τους υπηκόους; Υπάρχουν και πολλά άλλα παραδείγματα, αλλά δεν θέλω να σε κουράσω.
—Πραγματικά, έτσι όπως τα λες φαίνεται πως έχεις δίκιο. Τη συμπεριφορά που αρμόζει στη σχέση εξουσιαστή – υπηκόου την έχουμε δει και εμείς οι νέοι στον πολιτισμό. Διάβασα στον Αριστοτέλη, ότι η μουσική εξυψώνει τον άνθρωπο και δημιουργεί πολίτες υψηλού επιπέδου. Αντίθετα, σε καθεστώτα στα οποία δεν υπάρχει πολίτης, αλλά υπήκοος, η εξουσία προσφέρει άρτο και θεάματα. Στην χώρα, και ειδικά από την τοπική αυτοδιοίκηση, τόσα χρόνια, αντί να πραγματοποιούνται μουσικές και καλλιτεχνικές εκδηλώσεις υψηλής πνευματικής στάθμης, που ανεβάζουν το επίπεδο των πολιτών, προσφέρονται κακόγουστα πανηγύρια τα οποία, κατά την άποψη μου, αποκοιμίζουν και αποχαυνώνουν τον άνθρωπο.
—Έχεις απόλυτο δίκιο. Δεν είναι τυχαίο ότι ο λαϊκίστικος πολιτισμός – όχι ο λαϊκός – αναπτύχθηκε και αναπτύσσεται στις εξουσιαστικές κοινωνίες. Είδες λοιπόν ότι οι λέξεις συνεχίζουν να έχουν τη σημασία τους; Στη χώρα μας, δυστυχώς, δεν υπάρχουν πολίτες, αλλά υπήκοοι. Υπάρχει έλλειψη ελευθερίας και καταπάτηση των ατομικών δικαιωμάτων. Όταν τα ατομικά δικαιώματα θα τηρούνται ευλαβικά, δηλαδή όταν ο υπήκοος γίνει πολίτης, τότε πλέον θα μιλάμε για πραγματική δημοκρατία.
Νίκος Βαρσακέλης
Αναπληρωτής Καθηγητής του ΑΠΘ
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου